Eιδική τιμητική εκδήλωση για τη λογοτέχνιδα Εφη Νούσκα πραγματοποιεί ο δήμος Πυλαίας-Χορτιάτη με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου της «Γεωμετρικά Απρόοπτα» στην Ιταλική μετάφραση του Maurizio De Rosa.
Στην εκδήλωση, η οποία θα γίνει την Τετάρτη 17 Απριλίου στις 7 το απόγευμα στην αίθουσα «Λίτσα Φωκίδη» του πολιτιστικού κέντρου του δήμου Πυλαίας-Χορτιάτη στο Πανόραμα, κεντρικός ομιλητής θα είναι ο Μaurizio De Rosa, o oποίος θα μιλήσει στα ελληνικά, ενώ ο σκηνοθέτης-ηθοποιός Κώστας Χαλκιάς θα διαβάσει αποσπάσματα από το βιβλίο. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης θα υπάρχει διακριτική μουσική υπόκρουση με έργα Σοπέν για πιάνο.
Η Έφη Νούσκα γεννήθηκε το 1970 στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε νομικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, πορτογαλική λογοτεχνία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Λισαβόνας και Ευρωπαϊκό δίκαιο στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κοϊμπρα, στην Πορτογαλία. Έζησε και δικηγόρησε στην Θεσσαλονίκη. Ταξίδεψε σε πολλά μέρη του κόσμου. Μιλούσε Γαλλικά, Αγγλικά, Πορτογαλικά, Ισπανικά και Ρώσικα. Έφυγε από τη ζωή το 2009.
Λένε ενίοτε ότι τα βιβλία είναι μηνύματα σε μπουκάλι, που οι συγγραφείς στέλνουν στον χώρο και στον χρόνο, προς άγνωστους παραλήπτες. Βέβαια, δεν ξέρω αν κάτι τέτοιο αποτελεί γενικό κανόνα, γιατί είναι γεγονός ότι ορισμένα βιβλία, αμφιβόλου ποιότητος τα περισσότερα, είναι έτσι σχεδιασμένα από την αρχή για να μην χάνονται ποτέ στο πέλαγος του χωροχρόνου και για να βρίσκονται σταθερά ψηλά στη λίστα των ευπωλήτων και της επικαιρότητας, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Αντιθέτως, είναι πολύ διαφορετική η μοίρα των πιο απαιτητικών βιβλίων, αυτών που χωρίς περιστροφές καταπιάνονται με τις πιο λεπτές πτυχές της ανθρώπινης συνθήκης και ύπαρξης, τα οποία συνήθως καταβάλλουν μεγαλύτερη προσπάθεια μέχρι να φθάσουν στον τελικό τους προορισμό, αν φθάσουν ποτέ, γιατί ακόμα και αν καταφέρει κάποιο βιβλίο να γίνει “κλασσικό”, πάλι το ταξίδι του δεν τελειώνει, εφόσον, καθώς λέει ο Ιταλός συγγραφέας Ίταλο Καλβίνο, κλασσικό είναι το βιβλίο που “δεν σταματάει ποτέ να λέει αυτό που έχει να πει”.
Το βιβλίο της Έφης Νούσκα Γεωμετρικά Απρόοπτα πιστεύω ότι είναι μια τέτοια περίπτωση, ένα μήνυμα στον ωκεανό της λογοτεχνίας που έφτασε σε μένα θα έλεγα με ασυνήθιστο τρόπο. Θέλω να πω ότι η επαφή μου με το βιβλίο, το οποίο ομολογώ δεν γνώριζα, ήρθε ως αποτέλεσμα μιας σειράς γεγονότων, που ώρες-ώρες φαίνεται να αντιστρέφουν τη σχέση αιτίου-αιτιατού, και ανήκουν πλέον στη σφαίρα της προσωπικής μου μυθολογίας. Δεν είναι της παρούσης να περιγράψω λεπτομερώς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συντέλεστηκε η γνωριμία μου με το έργο της Έφης Νούσκα. Θα πω μόνο ότι ήταν τέτοιο το ξάφνιασμά μου όταν πρωτοδιάβασα τα Γεωμετρικά Απρόοπτα, ώστε αποφάσισα αμέσως να το αποδώσω στα Ιταλικά και επίσης να γνωρίσω τους γονείς μιας τόσο προικισμένης και ώριμης συγγραφέως, την κυρία Δέσποινα και τον κύριο Γιάννη, μια που η Έφη δυστυχώς δεν ήταν πια μαζί μας.
Έτσι, από την Αθήνα όπου διαμένω, ανηφόρησα στη Θεσσαλονίκη, εκεί όπου το μήνυμα στο μπουκάλι είχε ξεκινήσει το μεγάλο του ταξίδι, και όπου με περίμενε καινούργια έκπληξη: γιατί, φιλοξενούμενος στο σπίτι μιας αγαπημένης μου φίλης, πληροφορήθηκα ότι ούτε λίγο ούτε πολύ, είχα διανυκτερεύσει στο παιδικό δωμάτιο της Έφης, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην Καρόλου Ντηλ, όπου η οικογένεια Νούσκα έζησε πολλά χρόνια πριν μετακομίσει στο Πανόραμα! Σύμπτωση; Ή μήπως όχι; Όπως και να έχει, αυτή η αλυσίδα γεγονότων αποτελούσε την απόδειξη ότι το μυαλό μου το απασχολούσε έντονα η περίπτωση της Έφης και του βιβλίου της.
Σε αυτό το σημείο, ας μου επιτραπεί μια μικρή προσωπική αναφορά. Αν και για περίπου 16 χρόνια μεταφράζω Ελληνική λογοτεχνία στα Ιταλικά και διαβάζω Ελληνική λογοτεχνία, τα Γεωμετρικά Απρόοπτα, όπως είπα προηγουμένως, μου είχαν διαφύγει. Και όταν το διάβασα, κατάλαβα ότι αυτό το βιβλίο ήταν κάτι πρωτόγνωρο, ασυνήθιστο, και κυρίως πρωτότυπο. Αναφέρθηκα προηγουμένως στο αρχικό ξάφνιασμα που ένιωσα όταν ξεκίνησα την ανάγνωση του βιβλίου της Έφης. Το ξάφνιασμα όμως διαδέχτηκε η χαρά. Χαρά γιατί μια συνομήλική μου, μια συγγραφέας της γενιάς μου, ήδη από την αρχή της συγγραφικής της σταδιοδρομίας, είχε καταφέρει να γράψει ένα βιβλίο μεστό, ώριμο, συγκροτημένο, συναρπαστικό, που μόνο πρωτόλειο δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί.
Η πλοκή φαινομενικά απλή, αν όχι ανύπαρκτη: η Φοίβη, μια νεαρή Ελληνίδα φοιτήτρια, προσωπείο βέβαια της ίδιας της Έφης, από την Άθηνα όπου ζει, ταξιδεύει στην Πορτογαλία, στη Λισαβόνα, όπου θα μείνει ένα εξάμηνο με υποτροφία του Πανεπιστημίου. Από την Άπω Ανατολή στην Άπω Δύση της αγαπημένης μας Νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου, που, εντελώς τυχαία, είναι και το πεδίο δράσης του Πεσσόα και του Καβάφη, δυο από τους σημαντικότερους Ευρωπαίους ποιητές του 20ού αιώνα. Πίσω της η Φοίβη αφήνει το Λεονίδα, τον πρώην φίλο της που θα παίξει όμως ρόλο στη συνέχεια του βιβλίου, ενώ στη Λισαβόνα γνωρίζει, και αμέσως τον ερωτεύεται, ένα γοητευτικό όσο και σκοτεινό και αινιγματικό μιγά, το Βερόν. Ο Βερόν είναι μέλος μιας μυστικής και μυστικιστικής οργάνωσης, που αποστολή της είναι να αναβιώσει την θεωρία και την πράξη της φιλοσοφικής έρευνας δια του διαλόγου, έτσι όπως τον είχε αναπτύξει ο Πλάτωνας, και να προωθήσει την πνευματική ολοκλήρωση των μελών της. Στο τέλος του βιβλίου η Φοίβη επιστρέφει στην Αθήνα, στην γεωγραφική Ανατολή καθώς και στην αρχή του βιβλίου, εκεί δηλαδή όπου όλα άρχισαν, αφού όμως διεύρυνε τους ορίζοντές της και τις γνώσεις της.
Η πλοκή λοιπόν είναι φαινομενικά απλή, όπως συχνά συμβαίνει με τα πραγματικά σπουδαία βιβλία. Από την άλλη είναι άκρως παρακινδυνευμένο να περιορίσει κανείς την θεματική του Γεωμετρικά Απροόπτα, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κατά κάποιο τρόπο “εγκυκλοπαίδεια της ζώης”: γιατί ένας κόσμος, ολόκληρος και συγκροτημένος, αναδύεται από τις σελίδες του, με τον ίδιο τρόπο που αναδύεται μέσα από τις σελίδες των μεγάλων κλασικών μυθιστορημάτων.
Το Γεωμετρικά Απρόοπτα, κατ’αρχήν, αναβιώνει την παράδοση του φιλοσοφικού διαλόγου, με τα μέσα της σύγχρονης λογοτεχνίας. Δεν υπάρχει πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης που να αφήνει αδιάφορη τη νεαρή Φοίβη και την παρέα της. Κύριαρχο όμως είναι το θέμα του έρωτα, με την πλατωνική έννοια βέβαια, γιατί ο έρωτας και η αγάπη κυβερνούν τις πράξεις της Φοίβης και την οδηγούν και καθοδηγούν προς την ενηλικίωση.
Εξάλλου, η μύηση στην αινιγματική οργάνωση, και κατ’ επέκταση στη ζωή, μέσα από τον έρωτα καθιστά το ΓΑ αυτό που οι ειδικοί αποκαλούν “μυθιστόρημα μαθητείας”: η Φοίβη στο ξεκίνημα του βιβλίου είναι ένα άβγαλτο κοριτσάκι, στο τέλος του βιβλίου όμως έχει περάσει όλα τα στάδια της ενηλικίωσης και είναι πια έτοιμη για τις μεγάλες ευθύνες που την περιμένουν. Άλλωστε οι ίδιες οι κινήσεις της προδίδουν την πορεία αυτή: από την Ανατολή της Ελλάδας και της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, προς τη Δύση της Πορτογαλίας και της ωριμότητας, ύστερα πίσω πάλι στην Ανατολή, κυκλικά – σαν άλλος Οδυσσέας, που κινείται και αυτός μεταξύ γεωγραφικής Ανατολής και Δύσης, μέσα από τις προκλήσεις του πνεύματος και τους πειρασμούς της σάρκας, αποκτώντας γνώσεις και σοφία.
Ο έρωτας λοιπόν. Ο έρωτας όμως αποτελεί δίπολο, μαζί με τον θάνατο. Και ο θάνατος είναι πανταχού παρών στο μυθιστόρημα της Έφης. Είναι ο θάνατος της νιότης, η αίσθηση του εφήμερου, του εύθραυστου της ύπαρξης που συνοδεύει, ή θα έπρεπε να συνοδεύει, κάθε πράξη και κάθε σκέψη των ανθρώπων – των θνητών, όπως έλεγαν οι αρχαίοι. Η συνείδηση του θανάτου όμως δεν προκαλεί θλίψη, ίσα-ίσα, το εφήμερο καθιστά τα πράγματα, και δη τα ωραία πράγματα, κυρίως τον έρωτα και τη νιότη, ακόμα πιο σπάνια, και άρα πολύτιμα και εκλεκτά. Στη μικρή τους διάρκεια, φαίνεται να μας λέει η Φοίβη, βρίσκεται η αξία των πραγμάτων και όχι στην αιωνιότητα. Με αυτή την έννοια, το ΓΑ είναι σπουδή θανάτου, ενός θανάτου χωρίς τον οποίο δεν υπάρχει ούτε θρίαμβος ούτε μεγαλείο της ύπαρξης.
Μέρος του μεγαλείου της ύπαρξης βέβαια είναι η έκσταση και η περιέργεια που δημιουργούν τα πράγματα. Η Φοίβη είναι φιλοπερίεργη, διψάει για γνώση, είναι ερωτευμένη με τη γνώση, δεν απορρίπτει τίποτα το ανθρώπινο, έχει την αίσθηση ότι όλα την αφορούν και όλα αποτελούν όχημα προς μια υπερκόσμια ομορφιά, ότι ο κόσμος είναι ένα “κόσμημα” που αξίζει τον κόπο να θαυμάζει και να γνωρίσει κανείς. Εξού και η παραμυθένια ατμόσφαιρα στην οποία κινείται η Φοίβη, σαν την Αλίκη που περιδιαβαίνει μια χώρα των θαυμάτων με οξύτητα πνεύματος και ανθρωπιά μεγάλη.
Είπα προηγουμένως ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους θαύμασα ήδη από την πρώτη ανάγνωση το βιβλίο της Έφης, είναι η πρωτοτυπία του. Και όπως κάθε πρωτότυπο έργο, και το ΓΑ πατάει γερά πάνω στις πολλαπλές ατραπούς μιας μακράς λογοτεχνικής παράδοσης, διεθνούς και εγχώριας. Γιατί η Έφη συνομιλεί με τους κλασικούς. Κατ’ αρχήν με τον Πλάτωνα, όπως ήδη αναφέρθηκε. Από την άλλη αναγνωρίζουμε στην γραφή της τεχνοτροπίες και μοτίβα της μεγάλης νεωτεριστικής και μετανεωτεριστικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα: από τον εσωτερικό μονόλογο και τη ροή της συνείδησης, μέχρι την αυτόματη γραφή και την ειρωνική αποστασιοποίηση του συγγραφέα. Εδώ ζούμε στον απόηχο του Προυστ και του Μούζιλ, του Μπροχ και του Τόμας Μαν, αλλά και του Θερβάντες και του Ραμπελαί, αλλά και του υπαρξιακού Καχτίτση και του σοθρρεαλιστικού Γονατά: τόση είναι η φιλοδοξία της Έφης να αγκαλιάζει με το βιβλίο της όλο τον κόσμο, όλο το φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας.
Όμως η Έφη, με άνεση και ακομπλεξάριστα, δεν διστάζει να ανοίξει παρτίδες και με πιο ταπεινά είδη του λόγου: με την λογοτεχνία του τρόμου, π.χ., αλλά και με τις θεωρίες συνομωσίας, τις οποίες βέβαια δεν παίρνει ποτέ στα σοβαρά, πλην προσδίδουν κάτι πιπεράτο στον πυκνό και μεστό της λόγο. Επίσης, δεν λείπει το κοινωνικό σχόλιο, σε ένα βιβλίο που το πνεύμα του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί “εστέτ”, ενώ βείσκεται σε συνεχή, αδιάλειπτη επαφή με την πραγματική ζωή. Από αυτή την άποψη, σχεδόν προφητικές είναι οι σελίδες όπου η νεαρή Φοίβη αντιπαραθέτει τον τρόπο ζωής των Βόρειων και των Νότιων Ευρωπαίων, υπογραμμίζοντας την ειδοποιό διαφορά μεταξύ τους: οι μεν πρώτοι είναι φτωχοί αλλά ζουν σε πλούσια Κράτη, οι δε δεύτεροι είναι πλούσιοι πλην ζουν (ειδικά οι Έλληνες) σε φτωχά Κράτη.
Παρ’ όλα αυτά όμως το ΦΑ δεν είναι μυθιστόρημα ιδεών και σίγουρα δεν είναι μυθιστόρημα με θέση. Δεν υπάρχει τίποτα το δεδομένο και το αυτονόητο στο σύμπαν της Έφης Νούσκα, τίποτα το προκαθορισμένο και αδιαμφισβήτητο, πόσο μάλλον αδιαπραγμάτευτο, και τίποτα δεν βρίσκεται στο απυρόβλητο. Ίσα-ίσα, όλα είναι απρόβλεπτα και, για αυτό το λόγο, συναρπαστικά και γοητευτικά. Στις σελίδες του βιβλίου κυλάει αίμα, το πάθος για τη ζωή, για τον έρωτα και τη νιότη της Έφης είναι διάχυτο παντού, και δεν θα μπορούσε ποτέ να περιοριστεί στα στενάχωρα όρια κάποιας προκατ διανοητικής κατασκευής. Γιατί οι ιδέες, φαίνεται να μας λέει, είναι γέννημα του ανθρώπινου νου και όχι παγερά σχήματα που ανά πάσα μπορούν να υποτάξουν τον άνθρωπο. Με άλλα λόγια, το ΓΑ δεν είναι ιδεολογικό βιβλίο σε κανένα επίπεδο, ούτε αισθητικά ούτε φιλοσοφικά ούτε λογοτεχνικά. Το βιβλίο της Έφης είναι κυρίως μια συναρπαστική περιπέτεια που σαγηνεύει τον αναγνώστη και τον αιχμαλωτίζει στον μαγικό του κύκλο με την πανάρχαια δύναμη της αφήγησης και του Λογου.
Ολοκληρώνοντας την αποψινή παρουσίαση, ας μου επιτραπεί να πω δυο λόγια για τον EmmeTi, τον εκδοτικό οίκο που έχει αναλάβει την έκδοση του ΓΑ στα Ιταλικά. Είμαστε μια ομάδα ανθρώπων παθιασμένων με τα καλά βιβλία, που πριν δυο χρόνια, μεσούσης της κρίσης στην Ελλάδα αλλά με τα πρώτα σημάδια της να κάνουν την εμφάνισή τους και στην Ιταλία, αποφασίσαμε να ενώσουμε τις δυνάμεις μας και να αξιοποιήσουμε τις γνώσεις μας και την πείρα μας, ο καθένας στο ρόλο του, με στόχο την προώθηση στην Ιταλία του πολιτισμού της σύγχρονης Ελλάδας, αλλά και της Ρωσίας και των άλλων χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, που τις ενώνει η κοινή Βυζαντινή κληρονομιά και βέβαια η Ορθοδοξία. Το ΓΑ εντάσσεται ιδανικά στο εκδοτικό μας πρόγραμμα και οπωσδήποτε το γεγονός ότι γνώρισα το βιβλίο της Έφης όταν ακόμα βρισκόμασταν στην αρχική φάση της περιπέτειάς μας, είναι και αυτό μέρος της αλυσίδας γεγονότων για την οποία μίλησα στην αρχή και χάρη στην οποία τώρα η Έφη μιλάει και στα Ιταλικά. Εύχομαι να είναι καλοτάξιδο και “νάναι μακρύς ο δρόμος”, καθώς λέει ο ποιητής.